De surveillance van Facebook en Google is het nieuwe kapitalisme

Privacy is het recht om met rust gelaten te worden. Privacy is ook een vloeibaar begrip. Met iedere nieuwe technologie wordt het begrip als het ware ‘opgerekt’. Het gevolg daarvan is dat over de rug van onze data een nieuwe vorm van kapitalisme is ontstaan. Traditionele op producten gebaseerde concurrentie is vervangen door op data gebaseerde competitie. Met partijen als Facebook en Google als duidelijke koplopers.

De Amerikaanse rechter Thomas Cooley maakte zich in het jaar 1888 sterk voor het recht dat niemand fysiek lastig gevallen of bedreigd mag worden. Hij omschreef dit recht als volgt:

“The right to one’s person may be said to be a right of complete immunity: to be let alone.”

Het recht om met rust gelaten te worden

Het laatste zinsdeel “to be let alone” gebruikten de juristen Louis Brandeis en Samuel Warren later in een geheel andere context in het baanbrekende artikel The Right to Privacy voor de Harvard Law Review in 1890. Aanleiding voor hun artikel was de bruiloft van Warren’s dochter. De kranten destijds deden uitvoerig verslag van haar huwelijk, hetgeen volgens Warren geen nieuws was, maar pure roddel die het algemeen belang totaal niet dienden:

“Instantaneous photographs and newspaper enterprise have invaded the sacred precincts of private and domestic life; and numerous mechanical devices threaten to make good the prediction that ‘what is whispered in the closet shall be proclaimed from the house-tops.”

Privacy is het recht om met rust gelaten te worden. Privacy is ook een vloeibaar begrip. Met iedere nieuwe technologie wordt het begrip als het ware ‘opgerekt’. Brandeis en Warren probeerden met hun artikel duidelijk te maken dat er grenzen zijn aan hetgeen er over iemands leven naar buiten wordt gebracht. Nieuwe technologieën geven nieuwe mogelijkheden om iemands leven onder een vergrootglas te leggen. Dit betekent echter niet dat het een vrijbrief is om iemands privésfeer ongewild te exploiteren.

Privacy is dood

In een interview met Marshall Kirkpatrick voor de website ReadWriteWeb liet Facebook CEO Mark Zuckerberg weten dat de privégegevens van haar gebruikers de kern is waaromheen Facebook is gebouwd: “[Privacy] is de vector waarrond Facebook opereert.”

Twee jaar later, in 2010, liet Zuckerberg zich in een interview met TechCrunch oprichter Michael Arrington ontvallen dat privacy “dood” is:

“Mensen voelen zich comfortabel bij het openlijk online delen van informatie in allerlei vormen met steeds meer mensen. Deze sociale norm is gewoon iets dat zich in de loop der tijd heeft ontwikkeld.”

Het leverde Zuckerberg destijds veel commentaar op.

Het is niet vreemd dat Zuckerberg zo denkt. In het artikel ‘What Facebook Knows‘ uit 2012 beschrijft Tom Simonite dat Facebook bovenop een gouden berg van data zit. Volgens Simonite moest Facebook destijds alleen nog een manier vinden om alle mogelijke inzichten die ze kunnen verkrijgen uit deze overvloed aan data te verkopen:

“Een mogelijke gebruik van Facebook’s datapakhuis zou zijn om hieruit verkregen inzichten te verkopen. Dergelijke informatie kan de basis voor elke vorm van bedrijvigheid zijn. Ervan uitgaande dat Facebook dit kan doen zonder gebruikers en toezichthouders te verontrusten, kan het lucratief zijn.”

Het Alziend Oog

De wereld volgens Facebook en consorten doet sterk denken aan het panopticon, een architectonisch principe dat in 1791 beschreven is door de Engelse verlichtingsfilosoof Jeremy Bentham. Het gebouw bestaat uit een toren met daaromheen een ring van cellen. Deze cellen hebben twee ramen: één met zicht op de buitenwereld en één dat uitkijkt op de toren. Slechts één opzichter in de toren volstaat om een groep van gevangenen te bewaken. De veroordeelden weten immers dat ze bekeken worden, maar ze weten niet wie hen bekijkt en wanneer precies.

We hoeven niet ver te zoeken voor de vergelijking met Facebook: door het raam naar buiten voeden wij Facebook met de data waarop het platform draait, door het raam naar binnen beheert Facebook onze digitale dataschaduw cq. digitale tweeling, zonder dat wij de controle hebben over het gebruik en exploitatie ervan.

“Zichtbaarheid is een val”, schreef de Franse filosoof Michel Foucault. Hij refereerde hiermee naar het panoptisme als een metafoor om de disciplinering duidelijk te maken:

“De disciplinering is een machtstype dat zich in de 17de en 18de eeuw manifesteert en tegelijkertijd met het kapitalisme opduikt. Disciplinering verloopt via onopvallende technieken zoals de bel, het rooster, de dagindeling, het koppelen van handelingen aan ruimtes, de dril, de rij, het bevel,… Het maakt mensen kenbaar, kneedbaar en beheersbaar.”

Op het sociale web is de uitspraak van Foucault nog altijd even relevant. Onze zichtbaarheid (data) is een valstrik. We geven onze data af aan willekeurige webplatformen. Als je niet betaalt voor de dienst, dan ben jij het product dat wordt verkocht.

Dit punt wordt onderstreept door Andrew Keen in zijn boek Digital Vertigo:

“Nu het web evolueert van een platform voor onpersoonlijke gegevens in een internet van mensen, verschijnt Bentham’s panopticon weer met een ijzingwekkende digitale twist. Wat wij zagen als een gevangenis wordt nu beschouwd als een speeltuin; wat wij als pijn waarnamen wordt vandaag ervaren als plezier.”

Leven in het digitale panopticon is voor velen geen straf, maar juist een groot plezier. De vraag is echter of men zich niet slechts conformeert aan de disciplinering – in het licht van Foucault – van de machtinstituties van dit decennium: Amazon, Apple, Facebook en Google.

Surveillance kapitalisme

In het artikel The Secrets of Surveillance Capitalism stelt filosofe Shoshana Zuboff dat over de rug van onze data een nieuwe vorm van kapitalisme is ontstaan. Traditionele op producten gebaseerde concurrentie is vervangen door op data gebaseerde competitie.

“Privacy,” volgens Zuboff, “is het recht om te beslissen hoe je wilt leven, wat je wilt delen en wat jij kiest om bloot te stellen aan de risico’s van transparantie. In surveillance kapitalisme, worden deze rechten van ons afgepakt zonder dat we hiervan op de hoogte zijn of toestemming voor hebben verleend, en gebruikt om producten te ontworpen en te creëren om ons gedrag te voorspellen.” Deze producten worden vervolgens verkocht in nieuwe markten die zij “gedrags-termijnmarkten” noemt.

Doelgerichte advertenties op het internet zijn slechts een allereerste stap in deze nieuwe termijnmarkten. De inzet wordt echter steeds hoger. Denk bijvoorbeeld maar aan het razend populaire spel Pokémon Go. “Ik kan je naar de stomerij sturen, naar de automonteur, naar een restaurant – overal waar ik wil met behulp van dit beloningssysteem. Al deze entiteiten betalen om te mogen spelen in de nieuwe markt voor gedrag.”

Nog voordat het spel in Japan werd gelanceerd, had McDonald’s al betaald om haar 3.000 restaurants aan te wijzen als bestemmingen binnen het spel (de zogenaamde gyms). “Ik denk dat het erg belangrijk is om de punten met elkaar te verbinden” legt ze uit, “en in te zien dat dit alles betekenis heeft als we het duiden als een nieuwe vorm van kapitalisme die bepaalde eisen stelt om succesvol te zijn heeft. […] Dit is een economische logica waarbij privacy verwijderd moet worden om succesvol te zijn.”

Mensenteelt is het businessmodel van Facebook

In het artikel Facebook predikt nieuwe wereldorde stelde ik de vraag wat de invloed van de digitale realiteit op onze objectieve werkelijkheid zal worden? Een mogelijk toekomstscenario is dat het fysieke individu minder belangrijk wordt dan zijn digitale evenbeeld. Onze digitale tweeling neemt in dit scenario de controle over ons fysieke bestaan. Zijn we bereid om de controle over onze digitale tweeling over te laten aan een instituut zoals Facebook of Google?

Aran Balkan, een activist voor de rechten van cyborgs, waarschuwt hiervoor: “Facebook is geen sociaal netwerk, het is een scanner die mensen digitaliseert. Het is de camera die jouw innerlijk vastlegt, om te gebruiken voor alle denkbare intenties en doeleinden. Facebooks business is jou te simuleren, die simulatie in eigendom te hebben en deze te sturen, er de baas over te zijn en daardoor jou te bezitten en te sturen.”

Hij noemt de businessmodellen van Facebook, Google etcetera “mensenteelt”. Facebook is in zijn ogen een boerderijfabriek voor mensen.

Kijk ook eens naar de aflevering Nosedive uit het derde seizoen van de televisieserie Black Mirror om een idee te krijgen hoe zo’n mogelijke toekomst eruit ziet. Of denk aan China’s Sociaal Krediet Systeem, waarbij aan iedere burger een score voor zijn (online) gedrag wordt toegekend.

Conclusie

De fundamentele vraag die onder alle materie ligt is of privacy een ‘ethische default’ is of niet. Is het antwoord ja, dan worden de muren van het panopticon geslecht en nemen de gebruikers de controle over hun eigen data, over hun digitale schaduw.

Is ‘publiek’ de nieuwe normaal, dan wordt het digitale panopticon concreter met een wezenlijk verschil: stenen muren zijn neutraal, de databases van platformen zoals Facebook en Google niet. Mensen verliezen op deze manier hun vrije wil en worden overgeleverd aan de grillen van de kunstmatige intelligentie die deze platformen besturen.

Bronnen

• Balkan, Aral, “Aanmoediging van individuele onafhankelijkheid en een gezond algemeen goed”, February 18, 2017
• Duivestein, Sander, “Facebook predikt nieuwe wereldorde”, LinkedIn, February 28, 2017
• Duivestein, Sander en Thomas van Manen, “Anonimiteit is dood: Welkom in het panopticon”, Frankwatching, August 8, 2012
• Foucault, Michel, “Discipline, Toezicht en Straf. De geboorte van de gevangenis”, Historische uitgeverij, Groningen, 1997
• Keen, Andrew, “Digital Vertigo: How Today’s Online Social Revolution Is Dividing, Diminishing, and Disorienting Us”, Constable & Robinson, 2012
• Kirckpatrick, Marshall, “Facebook’s Zuckerberg Says The Age of Privacy is Over”, 2010
• Kirckpatrick, Marshall, “Mark Zuckerberg on Data Portability: An Interview”, 2008
• Shaw, Jonathan, “The Watchers – Assaults on Privacy in America”, Harvard Magazine, January – February, 2017
• Simonite, Tom, “What Facebook knows”, MIT Technology Review, June 13, 2012
• Zuboff, Shoshana, “The Secrets of Surveillance Capitalism”, Frankfurter Allgemeine Feuilleton, March 5, 2016