Politieke onmacht in het digitale tijdperk

Vorige week was  de boekpresentatie in Beeld & Geluid in Den Haag waar hij samen met Gert Jan Segers (voormalig fractievoorzitter ChristenUnie), Brenno de Winter (ICT-deskundige) en Valerie Frissen (hoogleraar digitale technologie en sociale verandering) in debat is gegaan over de impact van digitalisering op de democratie. Voor geïnteresseerden heb ik een korte recensie geschreven van zijn boek.

In het eerste deel van het boek (hoofdstuk 1 t/m hoofdstuk 5) schetst Verhoeven heel goed het samenspel tussen technologie, psychologie en democratie waarbij hij nader ingaat op de risico’s van systeemfouten (controledrift, scoringsdrang en werkdwang) en denkfouten (oordelen, overtuigingen en omgevingsinvloeden) en hoe de datamacht van big tech daarbij mens en maatschappij beschadigt.

In het tweede deel van het boek (h6 en h7) laat Verhoeven zien dat de datagedreven controlezucht van de overheid nog lang niet is gestild en dat wetgeving hierover een zorgvuldige by-design aanpak vraagt. Hij laat heel mooi zien hoe wetgeving werkt en hoe dit begint met het doel van een wet gevolgd door de middelen (zoals eisen, verboden en boetes) en als laatste de controle en naleving. Hij zet de drie wetsonderdelen doel, middel en controle in een simpele formule: doel + middel + controle = wet (p.135). Een goede wet streeft een duidelijk doel na, met effectieve en proportionele middelen en zorgt voor voldoende controle op de uitvoering. Persoonlijk zou ik overigens deze wet formuleren als: doel x middel x controle = wet waarbij je een perfecte wet hebt als alle drie wetsonderdelen 100 procent scoren.

In het derde en laatste deel (h8 en h9) komt Verhoeven met voorstellen hoe we de wisselwerking tussen systeemfouten en denkfouten kunnen doorbreken. Systeemfouten kunnen we volgens Verhoeven voorkomen door invoeren van gecontroleerd vertrouwen, de inhoud centraal te stellen en de aandacht te beschermen. Denkfouten kunnen we indammen door functioneel te vertragen en ruimte voor twijfel toe te laten. Tot slot schetst hij enkele beleidskaders om de digitale samenleving te verbeteren door o.a. de digitale opbrengsten eerlijk te verdelen, onze democratie en autonomie te beschermen en onze rechtstaat te bewaken.

Excuses voor cookiewet

In het boek maakt Verhoeven ook excuses voor de cookiewet, waarover hij zelf zegt dat de intentie goed was maar de aanpak verkeerd. Een citaat uit hoofdstuk 2:

Wie een willekeurige website bezoekt wordt getrakteerd op een venster over cookies: bestandjes die de aanbieder van een website op je computer zet. De cookiemelding verdwijnt pas door op ‘OK’, ‘Ja’ of ‘Akkoord’ te klikken. Het overgrote deel van de mensen doet dit, zonder te lezen waar ze akkoord op geven. Zo staan veel mensen gedachteloos toe dat bedrijven zo veel mogelijk informatie over hen verzamelen. Het internet staat dus vol met irritante pop-upschermen die amper iets uitrichten tegen het verdienmodel waarmee internetbedrijven hun miljarden binnenhalen.

Deze blunder heet ‘de cookiewet’ en heb je mede aan mij te danken. Sorry daarvoor. Als jong en onstuimig Kamerlid trad ik in 2011 toe tot een monsterverbond van PvdA en PVV dat het gebruik van cookies wilde stoppen. Die intentie was goed, alleen was de aanpak verkeerd. Hoewel ik daar destijds nadrukkelijk voor gewaarschuwd werd, hield ik mijn poot stijf. Er móést íéts gebeuren! Al snel bleek dat de goedbedoelde cookiewet het probleem niet oploste maar eerder verergerde. Het principiële onrecht dat we voelden vanwege de grootschalige privacyschendingen vanuit Silicon Valley ging gepaard met politieke onmacht en overhaaste dadendrang. Met als resultaat een gemankeerde wet uit de Haagse kaasstolp.

Wetgeving en de rol van digitale technologie

Eerlijk gezegd dacht ik dat het een gedegen handboek voor de politiek zou zijn, maar doordat Verhoeven het boek heeft geschreven aan de hand van zijn eigen ervaringen in de Tweede Kamer met onder andere de Cookiewet, Wet gegevensverwerking door samenwerkingsverbanden (WGS) en de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv) of ‘Sleepwet’, leest het boek als een trein.

Het heeft mij vooral veel geleerd over hoe wetgeving in Nederland tot stand komt en welke impact digitale technologie daarop heeft. Wat mij betreft een must read voor alle bestuurders en politici en voor iedereen die meer wil weten over hoe wetgeving tot stand komt in Nederland.