Sociale media ondermijnen de democratie

De redactie van het prestigieuze Engelse woordenboek Oxford Dictionaries heeft ‘post-truth’ verkozen tot het internationale woord van het jaar. Het bijvoeglijke naamwoord verwijst naar omstandigheden waarin “objectieve feiten minder invloed hebben op het vormgeven van de publieke opinie dan argumenten die inspelen op de emotie en de persoonlijke overtuiging”. In het begeleidende persbericht zegt directeur Casper Grathwohl dat de populariteit van het woord te danken is aan “de opkomst van sociale media als nieuwsbron en een groeiend wantrouwen voor feiten die worden verstrekt door het establishment”. Het zou Grathwohl niet verbazen als post-truth “een van de kenmerkende woorden van onze tijd wordt”.

#Pizzagate

Hoe waar bovenstaande woorden zijn, laat de recente complottheorie rondom ‘Pizzagate‘ zien. In aanloop naar de presidentsverkiezingen wordt het Gmail-account van John Podesta, de campagneleider van Hillary Clinton, gehackt en belandt een gedeelte van zijn e-mails op Wikileaks. In een van de e-mails schrijft James Alefantis, eigenaar van pizzarestaurant Comet Ping Pong in Washington D.C., dat hij een benefietavond in zijn restaurant wil organiseren om geld in te zamelen voor de campagne van Clinton.

Volgens complotdenkers van imageboard 4chan, beter bekend als het afvoerputje van het internet, bevat de e-mailconversatie een verborgen boodschap. Het restaurant is in hun ogen een dekmantel voor een groot satanisch netwerk van kindermisbruikers van de Democratische Partij, dat gerund wordt vanuit de kelder van het pizzarestaurant.

Van 4chan verplaatste de samenzweringstheorie zich naar de alt-right-sectie op Reddit. Half november werd pas echt ruchtbaarheid aan de theorie gegeven door de Turkse aanhangers van de Turkse president Recep Tayyip Erdogan. Zij gebruikten als eerste de hashtag #pizzagate en probeerden met het vermeende complot de aandacht af te leiden van een controverse binnen hun eigen regering: het idee dat verkrachters van kinderen amnestie kunnen krijgen door met hun slachtoffers te trouwen.

Tot op heden bestaat de complottheorie uit absurde verbanden. Zo zou de naam van restauranteigenaar James Alefantis, wanneer je deze op zijn Frans uitspreekt, te herleiden zijn tot “J’aime les enfants” (“Ik hou van kinderen”), een overduidelijke hint naar pedofilie. Ook de kelder in het pizzarestaurant waar het vermeende kindermisbruik zou plaatsvinden, bestaat helemaal niet – het restaurant heeft geen kelder. Geen enkel feit ondersteunt de theorie.

Als de leugen maar vaak genoeg herhaald wordt, wordt fictie vanzelf waarheid.

Toch weerhoudt het mensen niet om het verhaal voor waar aan te nemen. De 28-jarige Edgar Maddison Welch uit North Carolina nam het verhaal zelfs zo serieus, dat hij vorige week gewapend naar Washington DC afreisde om onderzoek te verrichten. In het restaurant aangekomen schoot hij een keer in de grond om druk op de medewerkers uit te oefenen om het complot te onthullen. Gelukkig bleef het bij dit schot en kon de politie de man uiteindelijk arresteren.

Eens te meer toont Pizzagate aan dat onjuistheden op internet een geheel eigen leven leiden. Sterker nog, als de leugen maar vaak genoeg herhaald wordt, wordt fictie vanzelf waarheid. Liegen tot het gedrukt staat dus. Een aantal gebruikers van 4chan en Reddit geven inmiddels toe dat ze te ver gegaan zijn met hun heksenjacht:

“I’m sorry to say this guys, but it was a mistake,” said one recent post. “Not every conspiracy theory is true.”

Entertainment is het nieuwe nieuws

De uitkomst van GeenPeil, Brexit en de verkiezing van Trump, ze zijn een grote middelvinger naar de gevestigde orde en het systeem waarin we leven – lees ook mijn eerdere artikel “Welkom in het post-truth tijdperk“. Mensen hebben overduidelijk genoeg van experts. Emotie is belangrijker dan ratio en gaat daarmee voorbij aan de waarheid.

Informatie is verworden tot entertainment. In zijn boek ‘Amusing Ourselves to Death: Public Discourse in the Age of Show Business’ (1985) waarschuwde auteur Neil Postman destijds voor de gevolgen van televisie. Uiteindelijk verandert televisie al het nieuws in desinformatie.

Disinformation does not mean false information. It means misleading information—misplaced, irrelevant, fragmented or superficial information—information that creates the illusion of knowing something but which in fact leads one away from knowing … The problem is not that television presents us with entertaining subject matter but that all subject matter is presented as entertaining.

Postman argumenteert verder dat wanneer nieuws verandert in een vorm van entertainment, het zijn functie verliest een gezonde democratie mogelijk te maken.

I am saying something far more serious than that we are being deprived of authentic information. I am saying we are losing our sense of what it means to be well informed. Ignorance is always correctable. But what shall we do if we take ignorance to be knowledge?

Welk verhaal vertellen duizend beelden?

Bovenstaande trend wordt onderstreept door het boek ‘Orality and Literacy’ (1982) van Walter J. Ong. In dit boek wordt uitgelegd hoe we van een orale naar een schriftcultuur zijn overgegaan en dat “het geschreven woord niet alleen een extensie is van het gesproken woord, maar een hele nieuwe manier van denken impliceert en daarmee een hele nieuwe wereld creëert.”

Nu maken we wederom de overgang naar een nieuwe cultuur mee: van het schrift naar het beeld.

Nu maken we wederom de overgang naar een nieuwe cultuur mee: van het schrift naar het beeld. Sociale netwerken als Facebook, Instagram, Snapchat, Twitter en WhatsApp creëren een nieuwe cultuur die bepaald wordt door snelle ideeën van zo’n 140 karakters groot. Het is een nieuwe manier van verhalen tellen. Of zoals Evan Spiegel, de chief executive officer van Snap Inc. het uitlegt:

People wonder why their daughter is taking 10,000 photos a day. What they don’t realize is that she isn’t preserving images. She’s talking.

Een bekend gezegd is dat “een beeld meer zegt dan duizend woorden”. Vraag is nu wat duizend beelden ons vertellen? Kenmerkend voor Snapchat is dat beelden niet bewaard blijven – na verloop van tijd worden ze automatisch verwijderd – terwijl dit juist wel het geval is bij het geschreven woord. Eenmaal toevertrouwd aan papier laat het zich lastig verwijderen. Wat betekent dit voor de waarheid?

Is het einde van de democratie in zicht?

De ideeën van Postman en Ong zijn ontstaan in het televisietijdperk. Nu leven we in het internettijdperk waarin post-truth de nieuwe norm is. Dankzij sociale netwerken wordt iedereen zowel zender als ontvanger. Iedereen creëert hiermee zijn eigen versie van de werkelijkheid, waarin een feit makkelijk weerlegd kan worden.

Iedereen creëert zijn eigen versie van de werkelijkheid, waarin een feit makkelijk weerlegd kan worden.

De zelflerende algoritmes van Facebook etc. zorgen ervoor dat ons eigen gelijk alleen nog maar versterkt wordt in de filterbubbel waarin we verkeren. Het maakt niet uit of iets waar is of niet. Feit, fake en filter lopen dwars door elkaar heen.

Het gevolg is een hyperverzuilde samenleving. Het betekent “een wildgroei van emoties, een radicalisering van die emoties, en een gefragmenteerde samenleving”. Dit is volgens Hossein Derakhshan, auteur van het artikel ‘Social Media Is Killing Discourse Because It’s Too Much Like TV’, zo gevaarlijk dat het de beginselen van de democratie ondermijnt.

This is way more dangerous for the idea of democracy founded on the notion of informed participation.

Derakhshan argumenteert dat het simpelweg liken van een bericht op Facebook of het retweeten van een bericht op Twitter niet volstaat. Deze knoppen zijn slechts een uiting van onze emotie, de achterliggende reden om de aandacht op iets te vestigen ontbreekt. Volgens hem hebben we ‘agree/disagree‘- of ‘trust/suspect‘-knoppen nodig. Ik vraag mij af of dit genoeg is.

Bronnen

• Derakhshan, Hossein, ‘Social Media Is Killing Discourse Because It’s Too Much Like TV’, MIT Technology Review, November 19, 2016
• Kerem Sozeri, Efe, ‘How the alt-right’s PizzaGate conspiracy hid real scandal in Turkey’, The Daily Dot, November 23, 2016
• Silverman, Craig, ‘How The Bizarre Conspiracy Theory Behind “Pizzagate” Was Spread’, BuzzFeed, December 5, 2016
• Weisenthal, Joe, ‘Donald Trump, the First President of Our Post-Literate Age’, Bloomberg, November 29, 2016
• Wendling, Mike, ‘The saga of ‘Pizzagate’: The fake story that shows how conspiracy theories spread’, BBC, December 2, 2016