Binnen de lijntjes kleuren in Japan

Innovatie is ook simpelweg iets durven, afwijken van de norm: met dat gevoel keerde ik terug naar Nederland

Een bezoek aan Japan stond jarenlang op mijn nog-te-doenlijst. Afgelopen week was het zover, een reis samen met lokale bestuurders uit het onderwijs en overheid, en twintig ondernemers, mede mogelijk gemaakt door Rabobank. Ik kreeg de kans om Japan van zijn zakelijke kant te bekijken, een kant die waarschijnlijk nogal afwijkt van het gevoel dat je als vakantietoerist meekrijgt.

Een reis volgepakt met zakelijke presentaties, bedrijfsbezoeken, insights over stedelijke planning en woningbouw, een presentatie van een professor over het onderwijs, gesprekken met Nederlandse Japanners die al jaren in Japan wonen en werken, en een presentatie van de hoofdeconoom van de Nederlandse ambassade. Allemaal onder begeleiding van een gids/ tolk die uitleg kon geven op vrijwel elke vraag. Natuurlijk was er ook ruimte voor het bezoeken van culturele hoogtepunten. Het leverde een mooi beeld op dat ik graag wil delen.

Japan was voor mij vooral een land met een bijkans magische klank. Een land met eigen ideeën: geef je een visitekaartje met twee handen, mag je een hand geven en wanneer doe je je schoenen uit? Misschien is er geen land in de wereld waarbij we ons drukker maken over het aanpassen naar de lokale zakelijke gewoontes als Japan. Tijdens de introductie werd het al duidelijk: pas je helemaal aan en zorg dat je geen situatie creëert die kan leiden tot gezichtsverlies.

Het werd een bijzondere reis. Niet in laatste plaats vanwege het moordende tempo, Japan is druk en je hebt veel reistijd nodig. Op tijd komen is voor Japanners belangrijk, dus je moet gedisciplineerd reizen. Japan was vooral anders dan ik gedacht had, mijn beeld was te romantisch.

Japan kent amper religie zoals wij dat kennen. Dat heeft meer impact dan je kan bedenken. Een zondag is geen zondag, er zijn geen religieuze vrije dagen. In Nederland staat in elk stad, dorp of gehucht een kerk, als een soort landmark, een herkenbare structuur. Zoiets bestaat in Japan niet. Toch herkende ik wel degelijk een geloof. Japanners willen vooral Japanner zijn, en dat gaat heel ver. Japanner zijn is de religie, een religie die op elke school vanaf jongs af aan wordt onderwezen.

“Japanners kleuren niet buiten de lijnen”

Wat je wel doet en wat niet mag. Hoe je met elkaar omgaat, Japanse normen en waarden. Het Japanner zijn, de cultuur en hoe je dingen doet, komt in elke zakelijke presentatie terug. Het is het begin en het einde. Japanners kleuren niet buiten de lijnen. Japanners zijn gedisciplineerd, zo gaat het verhaal. Dat klinkt natuurlijk veel vriendelijker dan ‘geïndoctrineerd zijn’. Japan is vooral een eiland met een naar binnen gerichte eilandcultuur.

Al na een paar dagen kreeg ik het idee dat Japan ook een soort Titanic is. Het is het land met de hoogste staatsschuld ter wereld. Zo hoog dat hoofdeconoom van de Nederlandse ambassade Paul Zwetsloot het bedrag niet kon uitspreken: “De staatsschuld bedraagt inmiddels 239 procent van het bbp Griekenland komt bijvoorbeeld niet verder dan 179 procent, in 2017”. Ter vergelijking: Nederland staat daar tegenover met een staatschuld die in 2019 onder de vijftig procent uitkomt, zo’n beetje de laagste staatsschuld ter wereld en zelfs dat is volgens sommige experts onhoudbaar. Onder aanvoering van premier Shinzo Abe wordt er zoveel geld in Japan gepompt dat er uiteindelijk wat groei is verzonnen, maar wat is die groei waard?

De bevolking krimpt – in 2017 met ongeveer 300.000 mensen – en projecties gaan uit van nu 130 miljoen mensen naar 50 miljoen mensen aan het eind van deze eeuw. Dat is niet minder dan een ramp. Je hoeft geen econoom te zijn om uit te kunnen rekenen dat Japan voor een uitdaging staat die zijn weerga niet kent. Japan is nu al het land waar meer incontinentieluiers worden verkocht dan babyluiers. Waar meer honden rondlopen dan kinderen.

“Japan is nu al het land waar meer incontinentieluiers worden verkocht dan babyluiers”

Japan is waarschijnlijk de natte droom van partijen in Nederland die een stroming vertegenwoordigen van mensen die voor het sluiten van de grenzen zijn. Je komt Japan zonder werk eigenlijk niet in en dat heeft dus zo zijn consequenties. Kom je er wel in, dan moet je aanpassen, aanpassen en nog eens aanpassen. Japan heeft zogezegd een sterke op tradities gestoelde cultuur. In Nederland noemen we dat eerder ‘wat nationalistische sentimenten’, maar ja, dat klinkt minder goed. En als het dan al lukt om het land binnen te komen, dan hebben ze nog de taal, een taal die zonder taalgevoel nogal moeilijk is om je eigen te maken.

Japan kampt met het Galapagos-syndroom; het fenomeen waarbij zaken die een succes zijn in Japan, elders in de wereld niet aanslaan. Japanners vinden Japan nogal geweldig. Maar eerlijk gezegd vind ik de enorme berg met schuld, in combinatie met dit Galapagos-syndroom, een snel krimpende bevolking en een gesloten op zichzelf gerichte cultuur waar niemand in komt, een nogal een giftige cocktail. Uit gesprekken met ondernemers kwam naar voren dat de wal het schip wel zou keren, waarbij ik mij direct afvroeg hoeveel schade die aanvaring teweeg zou kunnen brengen.

“Zaken die een succes zijn in Japan, slaan elders in de wereld niet aan”

Voorstanders van de Brexit en liefhebbers van een Nexit adviseer ik om even een kijkje te nemen in Japan. De gesloten grenzen zorgen ervoor dat Japan economisch droogkookt en alleen overleeft door schuld te maken. Je komt het land alleen binnen als je al werk hebt en dat heeft ervoor gezorgd dat in een land waar 127 miljoen mensen wonen, slechts 2 miljoen buitenlanders mogen meedenken. Asielzoekers komen er simpelweg niet in: vorig jaar stond de teller op iets van twintig. Dat lees je goed, ongeveer twintig mensen werden toegelaten. Slechts twintig mensen voldeden aan de Japanse criteria.

Met een krimp in dit tempo is het onduidelijk hoe de zorg voor ouderen, inmiddels grofweg de helft van de bevolking, betaald moet worden. Voorlopig lukt het door een ongelooflijke berg schuld te maken. Dat is al op korte termijn niet houdbaar. En dat niet alleen: het is onduidelijk wie die zorg moet gaan uitvoeren. Getallen van één op de vier werkende mensen die in de zorg actief moeten worden, doen in Japan nu de ronde.

“Voorstanders van de Brexit en liefhebbers van een Nexit adviseer ik om een kijkje te nemen in Japan”

Wonen in de stedelijke gebieden is inmiddels vrijwel onbetaalbaar, zo onbetaalbaar dat kinderen krijgen een nogal grote aanslag is op je budget. Die komen er dus ook nog amper. De Japanner woont klein, heel klein, zo klein dat er geen plaats is voor een wasmachine of een vriezer, zo klein dat je spullen ergens anders op moet slaan. Zo klein dat je amper spullen hebt. In Nederland wordt dat beeld een beetje geromantiseerd: ‘kijk eens hoe efficiënt Japanners wonen’. In de praktijk ziet het er wat minder mooi uit. Je leven lang slijten op een woonoppervlakte van nog minder dan een studentenflat…

Japanners wonen in veelal dezelfde hokjes in flatgebouwen zonder enige vorm van architectuur. Als je met de metro reist – met de auto is eigenlijk onmogelijk, je kunt zomaar in een file van een uur of acht terechtkomen – kom je alleen Japanners tegen die zo op het oog allemaal dezelfde dresscode hebben en dezelfde kapper. Japanners willen niet opvallen, behalve op zondag, dan zijn er uitzonderingen. En ook de uitzonderingen lijken op elkaar.

Japanners mogen niet falen. Falen betekent gezichtsverlies en dat is zo’n beetje het ergste dat een Japanner kan overkomen. Mij werd verteld dat de kunst van het sorry zeggen de belangrijkste skill zou zijn van een CEO. De CEO is altijd verantwoordelijk, door fouten in de service verloor McDonalds bijvoorbeeld veel terrein, niet vanwege de fouten, maar vanwege het simpele feit dat de CEO vergat om sorry te zeggen.

Dat betekent ook dat er niet veel ondernomen wordt. ZZP’ers zijn er niet of nauwelijks en een eigen onderneming beginnen betekent een veel te groot risico, dat doe je niet. Je luistert naar je ouders, dus je studeert en zoekt werk bij een groot bedrijf met baanzekerheid. Baanzekerheid bestaat in Japan nog steeds, want met een economie die dankzij een op volle toeren draaiende geldpers groeit en een bevolking die krimpt, nou ja, reken maar uit.

Faillissement komen bij uitzondering voor: vorig jaar vielen ongeveer achtduizend bedrijven om. In Nederland wordt met bezorgdheid gekeken naar de macht van Unilever of Shell op het politieke systeem. In het licht van het Japanse systeem, waar de Keiretsu de dienst uitmaken, is dat een ronduit lachwekkende veronderstelling. Keiretsu staat voor een reeks bedrijven met wederkerig aandelenbezit. Alles grijpt in elkaar en heeft belang bij elkaar. Mitsubishi bezit ongeveer de hele keten, van bank tot broodrooster. Dat is invloed.

“Succesvolle nieuwe indringers worden met resultaat gedwarsboomd”

Een verwevenheid die er ook voor zorgt dat bedrijven bijna nooit omvallen: er wordt altijd wel ergens iets verdiend en het gezichtsverlies als gevolg van een faillissement, is voor een Japanner ondragelijk. Een klimaat dat er ook voor zorgt dat start-ups het moeilijk hebben, zo werd verteld tijdens een bezoek aan Startup Bootcamp in Kyoto. Succesvolle nieuwe indringers worden met succes gedwarsboomd. Ook dat is een Japanse traditie.

Japanners hebben alleen Japanse sporthelden. Een presentatie op het hoofdkantoor van Adidas in Tokio gaf een mooi inkijkje. Voor marketingdoeleinden zijn alleen Japanse sporters relevant. Op het hoofdkantoor van Adidas werken naast zeshonderd Japanners een handvol buitenlanders. Hoe anders dan bijvoorbeeld Nike in Amsterdam, waar culturen uit de hele wereld invloed kunnen uitoefenen.

Mijn bezoek aan Japan bracht mij naar Tokio, Kyoto en Osaka. Een stedelijk gebied dat samen goed is voor pak ‘m beet 40 miljoen inwoners. Inspirerend was het zeker. Je wordt met je neus op de feiten gedrukt dat wat we met elkaar doen niets anders is dan een set van afspraken. Op het moment dat je in Japan bijvoorbeeld een huis koopt, is het al minder waard. Gemiddeld verliest een huis in Japan na 22 jaar zijn waarde. Aangenomen wordt dat dit iets met traditie te maken heeft: een Japanner heeft het liefst een nieuw huis. Projecteer dat maar eens op ons beeld van waarde opbouwen. Projecteer dat maar eens op ons beeld van duurzaamheid.

Japanners werken niet met toegewezen stedelijke zones. Zo kan je naast je huis een winkel hebben, daarnaast een cementfabriek en daar weer naast een hotel. Een huisnummer hoeft ook geen relatie te hebben met de plek. Het eerste gebouwde huis uit een gebied krijgt nummer 1, en zo verder. Lekker handig voor een postbode, dacht ik nog. Het geeft een bijzonder stadsbeeld. Eerlijk gezegd had ik het idee dat het begrip ‘betonnen stadsjungle’ nergens meer van toepassing kan zijn dan in dit stedelijke gebied.

Japanners worden oud. Ik vroeg me af hoe het zou zijn om in zo’n stedelijke jungle oud te worden, maar ik geef toe dat ik maar te een klein stukje van het land gezien heb om daar iets zinnigs over te kunnen zeggen. Waar ik wel vraagtekens bij zet is de uitleg. Er is geen foodblogger te vinden die niet een relatie weet te verzinnen tussen het traditionele eten van Japanners – rijst en vis – en de hoge levensverwachting.

Dat zoiets ook te maken zou kunnen hebben met de garantie van een leven lang vrijwel gegarandeerd inkomen, is een minder populaire gedachte. Toch zou ik eerder kiezen voor die invalshoek. Veel welvaartsziekten zijn terug te voeren op de onzekerheid van bestaan, stress, slapeloze nachten over je hypotheek, je baan of je het allemaal wel redt. Dat alles hebben de Japanners een stuk beter voor elkaar.

Ik vond Japan ongewoon, maar minder ongewoon dan ik verwacht had. Vervang je het Japanse schrift door het Engelse schrift, dan ziet een Japans winkelcentrum er bijna net zo uit als een Amerikaans winkelcentrum.

“Het is iets met vertrouwen: het internet en vertrouwen is vooralsnog niet een heel gelukkige combinatie”

Japanners kopen weinig online. Ergens in de rooi van vijf procent, en net zoals in de meeste landen, is Amazon de baas. Geheel tegen mijn verwachting in is Japan een cashland en cash haal je bij de 7-eleven, een keten van winkel- en servicecenters waar de ATM’s te vinden zijn. Het is iets met vertrouwen: vertrouwen is erg belangrijk in de Japanse cultuur en ja, het internet en vertrouwen is vooralsnog niet een heel gelukkige combinatie.

Japanners wachten op een afgelegen kruising met geen verkeer in het zicht gerust voor een rood stoplicht. Op afstand is dat mooi. Japanners dringen niet voor en staan in de juiste rij, en op afstand is dat mooi. Japanners zijn gedisciplineerd en komen afspraken na. Japanner zijn betekent respect voor elkaar en respect hebben voor dingen. Het zijn eigenschappen die ik kan waarderen, maar in Japan zag ik ook een keerzijde van dit kadaverdiscipline.

Om verder te komen heb je openheid nodig, vernieuwing, verandering. Innovatie is ook buiten de lijntjes kleuren, je kop boven het maaiveld steken, tien keer falen om een keer succesvol te zijn. Innovatie komt voort uit werken in de sterkst mogelijke menselijke opstelling, ongeacht nationaliteit, kleur of gender. Innovatie is ook simpelweg iets durven, afwijken van de norm. Met dat gevoel keerde ik terug naar Nederland. Zakelijk Japan werd in acht dagen voor mij gedemystificeerd.

“Innovatie is simpelweg iets durven en afwijken van de norm”

Misschien is het niet zo gek om eens door een rood stoplicht te rijden als je geen gevaar ziet. Dat je mag falen zonder dat je familie er op aangekeken wordt. Dat je op de stoep fietst, terwijl dat niet mag. Dat je zomaar met je schip naar onbekende wateren zeilt. Dat je voordringt in de rij gewoon omdat je haast hebt. Dat je buiten de lijntjes mag kleuren zonder dat je op je kop krijgt. Misschien hebben we daar in werkelijkheid in Nederland meer profijt van dan we in de gaten hebben.